تجارب الأمم

تجارب الامم، کتابی تاریخی به زبان عربی در شش جلد مفصل، نوشته‌ی حکیم و ادیب و مورخ و فیلسوف ایرانی شیعی ابوعلی احمد (320 یا 325-421 ق) فرزند محمد بن یعقوب بن مسکویه‌ی رازی اصفهانی. مؤلف عمری دراز پیرامون یکصد سال یافته است. شهرت وی «ابن مسکویه» که معرف مشکویه‌ی فارسی است. این کتاب بر پایه‌ی نسخه‌ی خطی کتابخانه‌ی ایاصوفیا که تاریخ نگارش سال 505 ق را دارد و شاید معتبرترین نسخه‌های موجود باشد، دارای شش جلد بدین‌گونه است: جلد یکم، از پیشدادیان تا سال 37 ق. این جلد رویدادهای تاریخ ایران پیش از اسلام تا پایان خلافت عثمان بن عفان و آغاز خلافت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) را داراست. در این دوره‌ی تاریخی سرگذشت پادشاهی چهار سلسله‌ی ایرانی شرح داده شده است: الف) پیشدادیان، اینان بر پایه‌ی روایات و داستانهای ایرانی توسط هوشنگ پایه‌گذاری شدند و پس از وی طهمورث، جمشید، ضحاک، فریدون و منوچهر پادشاهی کردند. اینان نخستین پادشاهان قوم ایرانی بودند؛ ب) کیانیان، اینان بر پایه‌ی روایات و داستانهای ایرانی، دومین رشته از پادشاهان ایرانی بودند. از اینان کیقباد، کاووس، کیخسرو، لهراسب، گشتاسب، بهمن، همای، داراب و دارا پادشاهی یافتند. روزگار کیانیان گرچه تاریخی است، با افسانه آمیخته است. روزگار پادشاهی کیانیان را میان 900 تا 770 پیش از میلاد برآورد کرده‌اند؛ ج) اشکانیان، اینان سلسله‌ای از پارتیان بودند که از پیرامون 250 پیش از میلاد تا حدود 226 میلادی بر ایران فرمان راندند، زمان و گستره‌ی فرمانروایی اشکانیان مورد اختلاف است و بر روی هم چنین مشهور است که از ایشان حدود 33 پادشاه فرمان راندند، از اشگ تا اردوان پنجم؛ د) ساسانیان، اینان آخرین پادشاهان ایرانی پیش از اسلام بودند و مدتی حدود 426 سال (از 226 تا 652 م) بر ایران فرمان راندند و در زمان ایشان، به ویژه پیش از آخرین پادشاهان، به علت آرامش نسبی اوضاع کشور، ایران به مرحله‌ی والایی از نیرومندی و شکوفایی رسید. افزون بر اینان، جلد یکم تجارب الأمم شامل زندگی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، ابوبکر بن ابی قحافه، عمر بن الخطاب و عثمان بن عفان و رویدادهای تاریخ اسلام در زمان ایشان است. جلد دوم، شامل رویدادهای تاریخ اسلام در زمان ایشان است. جلد دوم، شامل رویدادهای تاریخ اسلام از سال 37 تا 100 ق است یعنی از آغاز حکومت علی (علیه‌السلام) تا خلافت عمر بن عبدالعزیز (99-101 ق). جلد سوم، شامل رویدادهای تاریخی از 101 تا 191 ق است. این، از میانه‌های حکومت این خلیفه‌ی «دادگر» اموی تا پایان خلافت هارون‌الرشید (170-193 ق) است. جلد چهارم، از رویدادهای سال 191 تا 283 ق یعنی اواسط خلافت المعتضد بالله (279-289 ق) است. جلد پنجم، از سال 327 تا سال 369 ق است که شامل خلافت الراضی بالله تا آغاز خلافت بیست و چهارمین خلیفه‌ی عباسی الطایع لله (363-381 ق) است. در حقیقت از اواخر جلد پنجم تجارب الأمم است که ابن مسکویه وارد روزگار بویهیان می‌شود و به نگارش تاریخ دقیق ایشان می‌پردازد. بویهیان سلسله‌ای از امیران دیلمی بودند که از حدود سال 320 تا 448 ق به تفاریق بر ولایات فارس، عراق، خوزستان، کرمان،‌ ری و همدان فرمان راندند. اینان در سال 334 ق در زمان خلافت المستکفی بالله (333-334 ق) به شهر بغداد مرکز امپراتوری عربی عباسی درآمدند و خلفای آن را دست نشانده‌ی خود ساختند و تا سال 447 ق، میانه‌های خلافت بیست و ششمین خلیفه‌ی عباسی القائم بامر الله (422-467 ق)، فرمانروایان واقعی امپراتوری اسلامی بودند. در سال 447 ق سلجوقیان ترک وارد بغداد شدند و جانشین بویهیان گشتند و به فرمانروایی بر خلفای عباسی و از این رهگذر بر فرمانروایی بر جهان اسلام پرداختند. از نظر ارزش تاریخی، تجارب الأمم را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد. بخش یکم، از پیشدادیان تا پایان کار ساسانیان است. در اینجا ابن مسکویه مانند دیگر مورخان اسلامی تقریباً شاگرد و بازگو کننده‌ی گزارش‌های محمد بن جریر طبری (226-310 ق) و دیگران است ولی این امتیاز را دارد که روایات را دست‌چین می‌کند و آن را که معتبرتر و آموزنده‌تر است، می‌آورد و به تحلیل آن می‌پردازد. همین بخش نیز افزوده‌های فراوانی مانند «عهد اردشیر» و خودزینامه‌ی خسرو انوشیروان را دارد که دیگر آثار همانند، فاقد آن است. بخش دوم، از آغاز تاریخ اسلام تا روی کار آمدن بویهیان در بغداد است. در اینجا ابن مسکویه به جنبه‌ی عبرت‌انگیزی و پندآموزی و خاصیت اخلاقی و تحلیل اجتماعی تاریخ بهای بیشتری می‌دهد و روایات را از این دیدگاه برمی‌گزیند. بخش سوم، تاریخ بویهیان تا خاتمه‌ی کار ابن مسکویه (به سال 369 ق) است که معتبرترین بخش این کتاب و نیز معتبرترین و مهمترین و مفصل‌ترین تاریخ موجود درباره‌ی بویهیان شمرده می‌شود، زیرا وی با عمر دراز خود، بسیاری از رویدادها را از نزدیکان به آن شنیده یا خود گواه آن بوده است. این بخش، مأخذ عمده‌ای است که بیشتر مورخان بعد از ابن مسکویه، دانسته‌های تاریخی خویش را از آن برگرفته‌اند. کتاب تجارب الأمم تا این اواخر به تمامی در یک جا به چاپ نرسیده بود. نخستین بار، در سال 1871 م دو خویه یک بخش از این کتاب، از نسخه‌ی آمستردام شامل رویدادهای 196 تا 251 ق را تصحیح و در لیدن چاپ و منتشر کرد. آمِدروز جلد 5 و 6 نسخه‌ی ایاصوفیه همراه ذیل تجارب الأمم با ترجمه و مقدمه‌ی مارگلیوث را رویهم رفته در 7 جلد منتشر کرد که اثری وی در سال 1914 تا 1916 م در قاهره تجدید چاپ شد. لئون کائتانی، در 1909 تا 1913 م به کمک بنیاد گیب جلدهای یکم، پنجم و ششم از نسخه‌ی ایاصوفیه را به صورت فتوگرافی منتشر ساخت. همه‌ی شش جلد تجارب الأمم با مقابله‌ی نسخه‌های خطی موجود آن در سال 1364 ش با تصحیح علمی و انتقادی دکتر ابوالقاسم امامی در تهران چاپ و منتشر شد.
منابع :
الذریعة 347/3؛ فهرست کتابهای چاپی عربی، 161.
منبع مقاله :
دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول